Zabytek - większość osób, kiedy słyszy to słowo, to ma przed oczami stary budynek. Czy zabytkami mogą być tylko nieruchomości? Okazuje się, że niekoniecznie. Zobaczmy, co może kryć się pod tym terminem.
Zabytek - co to jest?
Definicja zabytku znajduje się w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art.3 pkt.1 i zgodnie z nią zabytek to: "nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową".
Podział zabytków
Wspomniana już Ustawa z 23 lipca 2003 roku ustanawia podział zabytków na 3 rodzaje:
- zabytki nieruchome
- zabytki ruchome
- zabytki archeologiczne
Zabytki nieruchome
Rodzaj pierwszy to zabytki nieruchome. Do zabytków nieruchomych zaliczają się pojedyncze nieruchomości, zespoły nieruchomości lub części nieruchomości, ale także historyczne układy urbanistyczne. Do przykładowych zabytków nieruchomych ustawa zalicza np.:
- obszary ukształtowane historycznie w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka, zawierające elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji (krajobrazy kulturowe), np.: brukowane drogi, aleje,
- układy urbanistyczne i ruralistyczne,
- historyczne zespoły budowlane,
- parki, ogrody i pozostałe formy zaprojektowanej zieleni,
- miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne,
- cmentarze,
- obiekty przemysłowe, np. hale produkcyjne, fabryki, młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne, mosty, wodociągi,
- dzieła budownictwa obronnego, np. twierdze, foty, fortyfikacje zamków i dworów,
- dzieła architektury i budownictwa o różnym charakterze, np. kościoły i inne obiekty sakralne, obiekty użyteczności publicznej, budynki mieszkalne i gospodarcze.
Wymienione powyżej rodzaje zabytków nieruchomych są jedynie najważniejszymi i najpopularniejszymi przykładami, jednak lista ta jest otwarta.
Zabytki ruchome
Drugi rodzaj zabytków to zabytki ruchome. Do tej grupy zaliczają się rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych, np. obrazy, kolekcje sztuki.
Zabytki archeologiczne
Trzeci i ostatni rodzaj zabytków to zabytki archeologiczne. Są to zabytki będące powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów, np. osady średniowieczne. Mogą to być też zabytki ruchome będące tym wytworem, np. naczynia i narzędzia pochodzące z minionych epok.
Uznanie za zabytek
Dany obiekt zostaje uznany za zabytek zazwyczaj poprzez działania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Dokonuje on oceny i, w przypadku pozytywnej decyzji, wpisuje obiekt do Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków oraz do Rejestru Zabytków.
Warto wiedzieć, że uprawnienia do uznania za zabytek obiektów nieujętych dotychczas w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków ma również burmistrz. Wynika to z obowiązku prowadzenia Gminnej Ewidencji Zabytków. Mimo to, działanie tego typu i tak wymaga pozytywnej opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Wykreślenie zabytku
Wykreślenie zabytku z rejestru może nastąpić w wyniku dwóch dróg:
- na podstawie wniosku złożonego przez właściciela zabytku lub
- z urzędu, jeżeli zabytek uległ zniszczeniu lub nieodwracalnej utracie walorów.
Wykreślenia zabytków znajdujących się w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków dokonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków, natomiast zabytki spoza Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków może wykreślić burmistrz, ale tylko za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W przypadku wykreślenia najcenniejszych zabytków, wpisanych do rejestru decyzje podejmuje sam Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego.
Ochrona zabytków w Polsce
Ochronę zabytków w Polsce reguluje wspomniana wcześniej Ustawa z 23 lipca 2003 roku. Zgodnie z nią, organy administracji publicznej mają podejmować działania w celu zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków, ich zagospodarowanie i utrzymanie oraz w celu zapobiegania zjawiskom niepożądanym: niszczeniu i niewłaściwemu korzystaniu z zabytków, ich kradzieżom, zaginięciom i nielegalnemu wywozowi za granicę. Równie ważnym celem działań jest kontrolowanie stanu zachowania i przeznaczenia zabytków. Organy muszą także uwzględnić zadania ochronne zabytków w procesie planowania, zagospodarowania przestrzennego oraz kształtowania środowiska.
Ustawa w art. 7 określa następujące cztery formy ochrony zabytków w Polsce:
- wpis do rejestru zabytków i wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa,
- uznanie za pomnik historii,
- utworzenie parku kulturowego,
- ustalenie wymogów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub w decyzji lokalizacyjnej.
Roboty budowlane przy zabytkach
Wszelkie prace typu przebudowy, remonty, rozbiórki, przemieszczenie zabytku nieruchomego czy inne działania, które mogłyby spowodować zmianę wyglądu obiektu, a nawet zmianę przeznaczenia lub zmianę sposobu użytkowania obiektu wpisanego do Rejestru Zabytków wymagają uzyskania pozwolenia na budowę oraz uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Uzgodnienie to następuje na etapie decyzji o warunkach zabudowy oraz decyzji o pozwoleniu na budowę lub na etapie zgłoszenia czy zmiany sposobu użytkowania, a zgłoszenia są dokonywane przez właściwe dla sprawy organy administracyjne. Pozwoleń Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nie wymaga bieżąca konserwacja zabytków.